Cel opinii:
wskazanie sposobu postępowania w przypadku odrzucenia spadku przez małoletniego, który nie posiada obywatelstwa polskiego oraz nie ma nadanego nr PESEL.
Podstawa prawna:
- Kodeks rodzinny o opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz.U. Nr 9, poz. 59, z późn. zm);
- Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.);
- Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 296, z późn. zm);
- Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432, z późn. zm.);
- Rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (dalej jako rozporządzenie Bruksela II bis;
- Konwencja o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci z dnia 19 października 1996 r. (dalej Konwencja haska z 1996 r.).
Ustalenia faktyczne:
Małoletni może zostać spadkobiercą zarówno na podstawie testamentu, jak i z ustawy. Do powołania do spadku dochodzi na skutek jego wcześniejszego odrzucenia przez rodziców (z powodu długów spadkowych lub chęci przekazania spadku dalszym spadkobiercom). Prosta kwestia prawna komplikuje się, jeżeli małoletni spadkobierca nie mieszka w Polsce i nie jest obywatelem polskim. Odrzucenie spadku przez rodzica w imieniu małoletniego, także wtedy, gdy pasywa spadku wyczerpują lub przewyższają wartość aktywów, należy do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka (art. 101 § 3 k.r.o.). W tej sytuacji rodzic lub opiekun prawny w pierwszej kolejności powinien złożyć do właściwego sądu rodzinnego wniosek o zezwolenie na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Dopiero dysponując prawomocnym postanowieniem o udzieleniu przez sąd takiej zgody, można złożyć w imieniu małoletniego oświadczenie o odrzuceniu spadku. Najprościej odrzucić ów spadek można u notariusza.
W przypadku dziecko ma miejsce zamieszkania w Polsce, sprawa jest prosta. Wniosek o udzielenie zezwolenia składa jeden lub oboje rodziców w sądzie opiekuńczym właściwym dla miejsca zamieszkania dziecka Natomiast gdy dziecko nie mieszka w Polsce, konieczna jest bardziej pogłębiona analiza prawna, do którego sądu należy z takim wnioskiem wystąpić i czy w ogóle w sprawie jurysdykcję będzie miał sąd polski.
Jeśli dziecko ma miejsce zwykłego pobytu na terytorium Unii Europejskiej, zastosowanie znajdą przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000. Zgodnie z rozporządzeniem Bruksela II bis podstawą do ustalenia jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jest co do zasady miejsce zwykłego pobytu dziecka. Jednak zastosowanie tej reguły, o czym już pisaliśmy, doznaje pewnych ograniczeń, związanych głównie z rozstrzyganiem w zakresie władzy rodzicielskiej w ramach postępowania rozwodowego lub w przypadku bezprawnego przemieszczenia się dziecka za granicę. Ważna jest regulacja zawarta w art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis. Stanowi ona, że dla potrzeb postępowania z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej, ustala się jurysdykcję sądu państwa członkowskiego, które nie jest państwem zwykłego pobytu dziecka, jeżeli są łącznie spełnione trzy przesłanki:
- dziecko posiada istotny związek z państwem członkowskim (zwłaszcza jeśli jeden z rodziców nadal mieszka w tym państwie członkowskim lub gdy dziecko jest jego obywatelem),
- rodzice zaakceptowali jurysdykcję tego państwa,
- wybór polskiego sądu będzie właściwy ze względu na najlepszy interes dziecka.
W tym kontekście warto zwrócić uwagę na orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) w sprawie Saponaro i Xylina, C-565/16. W odpowiedzi na skierowane pytanie prejudycjalne TSUE orzekł, że wniosek złożony wspólnie przez rodziców dziecka w wybranym przez nich sądzie stanowi jednoznaczne uznanie przez nich tej jurysdykcji, a jeśli nie ma elementów wskazujących na to, że prorogacja jurysdykcji mogłaby mieć negatywny wpływ na sytuację dziecka, należy uznać, że jest ona zgodna z dobrem dziecka. TSUE podkreślił także, że w analizowanej sprawie dziecko nie tylko miało obywatelstwo państwa, którego sądy zostały wybrane jako właściwe, ale też to samo państwo było miejscem zamieszkania zmarłego w chwili jego śmierci, a także miejscem położenia majątku spadkowego oraz pasywów obciążających spadek. Elementy te wzmacniają związek dziecka z państwem członkowskim, a sąd wybrany przez rodziców jest w dobrym położeniu, by ocenić kontekst, w jakim miałoby nastąpić zrzeczenie się spadku.
Jeśli natomiast prokurator, mający z mocy prawa krajowego status strony w przedmiotowym postępowaniu, jest stroną postępowania w rozumieniu art. 12 ust. 3 lit. b rozporządzenia Bruksela II bis, to jego ewentualny sprzeciw wobec dokonanego przez rodziców dziecka wyboru jurysdykcji stanowi przeszkodę dla uznania, że wszystkie strony postępowania uznały prorogację jurysdykcji w tym momencie. W ocenie sporządzającego opinię wydaję się, iż rozporządzenie to mieć będzie zastosowanie do czasu prawnego wystąpienia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej.
Po tym, gdy Wielka Brytania wyjdzie faktycznie i prawnie z UE, zastosowanie może znaleźć Konwencja o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci z dnia 19 października 1996 r. Również w tym przypadku wniosek należy złożyć do sądu rodzinnego właściwego ze względu na miejsce pobytu dziecka.
Natomiast jeżeli dziecko ma miejsce zamieszkania w państwie, które nie jest objęte zakresem stosowania obu powyższych aktów prawnych ani żadnej dwustronnej umowy międzynarodowej, zastosowanie znajdą przepisy Kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z art. 11063 k.p.c. do jurysdykcji krajowej należą sprawy z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi, w tym sprawy o zezwolenie na dokonanie przez rodziców czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub na wyrażenie przez rodziców zgody na dokonanie takiej czynności przez dziecko, jeżeli: 1) dziecko, którego sprawa dotyczy, ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej lub wnioskodawca i dziecko, którego sprawa dotyczy, są obywatelami polskimi. Dopiero w przypadku ustalenia jurysdykcji sądu polskiego zgodnie z art. 569 § 1 k.p.c. właściwy miejscowo będzie sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy – właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy.
Jeśli okaże się, że właściwy do orzekania w sprawie wniosku będzie sąd polski, należy ustalić, jakie prawo materialne będzie musiał zastosować. Zgodnie z art. 56 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe prawo właściwe dla spraw z zakresu władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem określa wspomniana wcześniej Konwencja haska z 1996 r. Przewiduje ona, że wykonywanie odpowiedzialności rodzicielskiej podlega prawu państwa zwykłego pobytu dziecka (art. 17 konwencji), przy czym nie ma znaczenia, czy państwo, którego prawo na mocy postanowień konwencji miałoby być stosowane, jest stroną tej konwencji czy też nie (art. 20 konwencji).
Innymi słowy jeśli dziecko ma miejsce zwykłego pobytu w państwie, którego przepisy nie wymagają zgody sądu na odrzucenie przez rodzica spadku w jego imieniu, to taka zgoda nie powinna być wymagana przez polski sąd, do którego wpłynęło oświadczenie rodzica o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka. Polski sąd powinien bowiem w zakresie oceny zastosować prawo materialne miejsca zwykłego pobytu dziecka, w tym wypadku takie prawo jakie ma zastosowanie na terytorium Wielkiej Brytanii.
Należy pamiętać, iż niezależnie od miejsca zwykłego pobytu dziecka termin na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku pozostaje niezmieniony i wynosi sześć miesięcy, licząc od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Tym samym termin płynie dla każdego ze spadkobierców indywidualnie, a więc od chwili powzięcia informacji o śmierci zmarłego, w przypadku dalszych krewnych od chwili powzięcia informacji o odrzuceniu spadku przez uprzednio uprawnionych do spadku, a dla spadkobierców testamentowych – od dnia powzięcia informacji o istnieniu testamentu, bądź o jego treści. Przyjmuje się przy tym, że sześciomiesięczny termin nie może skończyć się przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku. Po prawomocnym zakończeniu tego postępowania oświadczenie małoletniego powinno być złożone niezwłocznie, chyba że termin ten jeszcze nie upłynął.
Analogicznie jak w przypadku pełnoletnich spadkobierców, brak odrzucenia spadku przez małoletniego w terminie sześciu miesięcy od informacji o powołaniu do spadku jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, co będzie oznaczać ograniczoną odpowiedzialność za długi spadkodawcy.
Warto jednak pamiętać, że przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie w stosunku do tych wierzycieli, wobec których spadkobierca skutecznie procesowo powołał się na to ograniczenie na etapie postępowania rozpoznawczego lub klauzulowego (art. 319 k.p.c. i art. 792 k.p.c.). Przed podjęciem decyzji co do należnego małoletniemu spadku należy zatem przeanalizować, ile aktywów i pasywów pozostawił po sobie zmarły i czy korzystniejsze od przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie jest jego odrzucenie.
Wnioski:
Dziecko może zostać spadkobiercą zarówno na podstawie testamentu, jak i z ustawy. Do powołania do spadku dochodzi na skutek jego wcześniejszego odrzucenia przez rodziców. Odrzucenie spadku przez rodzica w imieniu małoletniego, także wtedy, gdy pasywa spadku wyczerpują lub przewyższają wartość aktywów, należy do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka (art. 101 § 3 k.r.o.). W tej sytuacji rodzic lub opiekun prawny w pierwszej kolejności powinien złożyć do właściwego sądu rodzinnego wniosek o zezwolenie na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Ta prosta kwestia doznaje szeregu komplikacji w przypadku gdy dziecko nie posiada obywatelstwa polskiego. W tym przypadku należy mieć na uwadze przepisy prawa międzynarodowego, to jest rozporządzenia Bruksela II bis oraz konwencji haskiej. Konwencja haska z 1996 r. Konwencja haska przewiduje, że wykonywanie odpowiedzialności rodzicielskiej podlega prawu państwa zwykłego pobytu dziecka, przy czym nie ma znaczenia, czy państwo, którego prawo na mocy postanowień konwencji miałoby być stosowane, jest stroną tej konwencji czy też nie. Innymi słowy jeśli dziecko ma miejsce zwykłego pobytu w państwie, którego przepisy nie wymagają zgody sądu na odrzucenie przez rodzica spadku w jego imieniu, to taka zgoda nie powinna być wymagana przez polski sąd, do którego wpłynęło oświadczenie rodzica o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka. Polski sąd powinien bowiem w zakresie oceny zastosować prawo materialne miejsca zwykłego pobytu dziecka, w tym wypadku takie prawo jakie ma zastosowanie na terytorium Wielkiej Brytanii.
Należy zatem zauważyć, iż w pierwszej kolejności trzeba rozważyć czy w prawie krajowym Wielkiej Brytanii znajduje się w ogóle taka instytucja jak wyrażenia zgody na odrzucenie spadku przez małoletniego. Należy zatem przejrzeć właściwe przepisy prawne w zakresie prawa rodzinnego i spadkowego tego kraju (Szkocji, Walii, Anglii itp.). Można również na podstawie rozporządzenia Bruksela II bis składać wniosek o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku. Nie mniej ta ostatnia możliwość będzie miała zastosowanie do czasu faktycznego i prawnego pozostawania w Unii Europejskiej.
Można oczywiście w sprawie odrzucenia spadku małoletniego prosić o pomoc ambasadę polską w Wielkiej Brytanii. Można oczywiście również wystąpić o paszport oraz nadanie nr PESEL. Nie mniej w tym przypadku wniosek o wyrażanie zgody będzie musiał być złożony w Polsce.
