Wykonawca testamentu to ważna, choć w praktyce zapomniana, instytucja prawa spadkowego. W systemach common law ustanawianie go w testamencie jest regułą, podczas gdy w Polsce wciąż tej instytucji się nie docenia. Powołanie wykonawcy testamentu może spełniać wiele funkcji, działa bowiem na korzyść spadkodawcy (zabezpiecza realizację jego życzeń) i spadkobierców (uwalnia ich od obowiązków związanych z likwidacją majątku spadkowego). Wykonawca testamentu powinien zostać powołany w poniższych przypadkach:
- aby wola spadkodawcy ujawniona w testamencie została zrealizowana w jak najszerszym zakresie. Jest on gwarantem realizacji tej woli. Jeżeli spadek jest duży, o skomplikowanym stanie prawnym, lub spadkobiercy są w konflikcie, to powołanie wykonawcy testamentu może być jedyną drogą dla sprawnej realizacji woli testatora.
- zapewnienia bezstronność przy wypełnianiu swoich obowiązków (chyba że wykonawcą testamentu ustanowiona zostałaby osoba uzyskująca przysporzenie ze spadku). Jeśli wykonawca testamentu nie zostanie powołany, to jego obowiązki spoczywają na spadkobiercach, którzy mają osobiste interesy dotyczące spadku.
- zarządzania przedsiębiorstwem do czasu wyjaśnienia stanu prawnego spadku, dzięki czemu przedsiębiorstwu nie grozi, co do zasady, spadek rentowności, a nawet likwidacja z powodu braku osoby uprawnionej do podejmowania bieżących decyzji. Spadkodawca decyduje, czy chce ustanowić wykonawcę testamentu do całego spadku, do jego zorganizowanej części, czy tylko do oznaczonego składnika. Może też uczynić przedsiębiorstwo przedmiotem zapisu windykacyjnego i wówczas ustanowić wykonawcę testamentu wyłącznie do sprawowania zarządu przedmiotem zapisu windykacyjnego.
- gdy spadkobiercą jest małoletni albo spadkobiercą jest nasciturus (osoba poczęta a nie urodzona), ponieważ wówczas to spadkodawca w ten sposób decyduje, kto będzie zarządzał jego majątkiem po śmierci i uporządkuje wszystkie sprawy z nim związane. Ustanowienie wykonawcy testamentu wykluczy wówczas od zarządu majątkiem przedstawiciela ustawowego małoletniego.
- jest też w interesie spadkobierców, ponieważ zwalnia ich z obowiązku zarządu spadkiem, co w konkretnych przypadkach może być pracochłonne i czasochłonne. Poza tym gwarantuje, że spadek będzie dobrze zarządzany i nie zostanie uszczuplona jego wartość do czasu wyjaśnienia wszystkich ewentualnych wątpliwości dotyczących dziedziczenia.
Powoływanie wykonawcy testamentu nie wydaje się celowe, jeżeli spadek ma nieznaczną wartość, w skład spadku nie wchodzi przedsiębiorstwo, nie ma problemów prawnych dotyczących spadku lub jego składników, nie ma konfliktu wśród spadkobierców.
